Watererfgoed van de Noordoostpolder

Voor de inpoldering van de Noordoostpolder zijn twee dijken aangelegd: een dijk van Lemmer naar Urk en een dijk van Urk naar Blokzijl. In 1940 werden deze dijken met elkaar verbonden. Het dichten van het laatste stuk was een spannend moment: op twee locaties is daarom een sluitgatmonument aangebracht. Namelijk bij: Het sluitgatmonument op het stuk Urk – Blokzijl (Zuidermeerdijk) met een gedicht van Remco Campert en h et sluitgatmonument op het stuk Lemmer – Urk (Westemeerdijk) met een gedicht van Ed Hoornik.

De Noordoostpolder ligt tot vijf meter onder NAP. Het heeft de vorm van een badkuip: aan de randen bij Friesland en Overijssel ligt het gebied 1 meter onder NAP, aan de westelijke kant, bij het IJsselmeer, tot 5 meter onder NAP. Om de waterstand in de Noordoostpolder te beheren, zijn de drie gemalen van de Noordoostpolder gebouwd: Buma, Smeenge en Vissering. 

Inlaten zijn vooral nodig aan de randen bij Friesland en Overijssel. De polder is daar het minst diep en het water stroomt weg naar het lager gelegen deel. Om er toch voor te zorgen dat de sloten voldoende water houden, zijn in totaal zeven inlaten aangelegd. De inlaten aan de Repelweg, Blokzijl en Kuinre zijn speciaal omdat ze uitgevoerd zijn in baksteen. De inlaat aan de Repelweg is vrij opvallend door de verdeelwerken achter de inlaat.

Soms hoeft maar voor een klein gebied water van buiten de polder met een hevelpomp ingelaten te worden. Deze pomp is ondergebracht in een zogenaamd hevelhuisje. Het hevelhuisje op de Kadoelerdijk is nog het enige huisje in de Noordoostpolder, een traditioneel uit baksteen opgetrokken gebouwtje. De hevel laat water in uit het Vollenhoverkanaal in een gebied dat water ‘verliest’ door de doorlatende zandbodem en de afstroming naar het lagere deel van de polder

Stuwen zijn nodig voor het waterpeil in de sloten en tochten. Ze werden bij de inrichting van de polder vooral van hout gemaakt, soms met een beweegbare klep. Vanaf de jaren tachtig werden veel houten stuwen vervangen door een exemplaar van metaal of beton.

Stuwputten regelen de hoeveelheid af te voeren water. Door het grote niveauverschil van het waterpeil staan de stuwputten soms op enkele tientallen meters van elkaar. Oorspronkelijk waren er in de Noordoostpolder ongeveer 1.500 stuwputten van beton. Een paar daarvan  verkeren nog in originele staat, zoals bij het Waterloopbos.

Duikers leiden het water uit een vaart of sloot onder de weg door. Van de vele betonnen duikers die er indertijd zijn aangelegd, zijn er enkele nog in oorspronkelijke staat. In de Redetocht, onder de Schokkerringweg, ligt een bijzondere wegduiker uit 1950. Deze bakstenen duiker bestaat uit een dubbele rondboog met daarop aansluitend aflopende vleugelmuren. Achter de twee boogvormige openingen bevinden zich gemetselde togen: gewelven waarvan de dwarsdoorsnede een halfronde cirkel is. Zo’n gemetselde wegduiker met ronde toog komt ook nog voor in de Zwijnstocht bij de Zuiderringweg in Ens. Daarnaast is er een oorspronkelijke gemetselde duiker in de Schotertocht die nu wordt gebruikt als faunapassage. Deze duiker is vanaf de weg goed zichtbaar.

In de dijken van de Noordoostpolder ligt naast elk van de drie gemalen een sluis om de polder in en uit te kunnen varen. Het gaat om de Friesesluis (naast gemaal Buma), de Voorstersluis (naast gemaal Smeenge) en de Urkersluis (naast gemaal Vissering). Door deze sluizen kan de scheepvaart een hoogteverschil overbruggen tussen de 5 en 6 meter! Twee andere sluizen zijn de Marknessersluis en de Kadoelerkeersluis. Alle sluiscomplexen bestaan uit een combinatie van een schutsluis en een beweegbare brug.

De schutsluis naast het gemaalcomplex Buma bij Lemmer, tussen het IJsselmeer en de Lemstervaart, werd gebouwd in 1939-1941 in opdracht van de Dienst der Zuiderzeewerken. Aan de IJsselmeerkant van de sluis staan een bedieningsgebouwtje voor de sluiswachter en een schotbalkenloods. Daar staat ook een ijzeren constructie met stalen noodschuif, die in de jaren zeventig de schotbalken verving. De Friese Sluis is een Rijksmonument

De Voorstersluis ligt bij Kraggenburg, tussen het Kadoelermeer en de Zwolse Vaart. Deze sluis heeft samen met het gemaal Smeenge en het sluiswachtershuisje een monumentenstatus. De bouw ervan markeert het begin van de Noordoostpolder en de sluis behoort tot de oudste nog bestaande bouwwerken in de Noordoostpolder. De Voorstersluis is een Rijksmonument.

De Urkersluis werd na het droogvallen van de Noordoostpolder en het voltooien van de Urkervaart in 1942 in gebruik genomen. Deze schutsluis overbrugt een verschil in waterpeil tussen de polder en het IJsselmeer van 5,75 meter. De Urkersluis is een Rijksmonument.

De Marknessersluis is gebouwd in 1947 voor het overbruggen van het waterpeil tussen het oostelijk en westelijke deel van de polder. De schutsluis met bijbehorende brug over de Zwolse Vaart heeft een origineel bakstenen bedieningshuisje. Deze heeft een hoge cultuurhistorische waarde, maar is geen Rijksmonument.

Een speciale sluis is de Kadoelerkeersluis. Deze heeft geen sluiskolk om een verschil in waterniveau te overbruggen. Alleen bij zeer hoog water en storm gaan de deuren dicht om te voorkomen dat plaatsen als Vollenhove en Blokzijl (Overijssel) wateroverlast krijgen. De beweegbare brug van de Kadoelerkeersluis verbindt de Noordoostpolder met de Kop van Overijssel.

Op de kruisingen van wegen en de hoofdvaarten zijn in het oorspronkelijke ontwerp van de polder losstaande beweegbare bruggen aangelegd, waarvan drie in Emmeloord. De Tollebekerbrug over de Urkervaart uit 1956 is de enige nog bestaande losstaande beweegbare brug. Het bedienhuisje werd afgebroken nadat het is aangereden door een tractor.